UTRACONE DZIEDZICTWO – DWÓR W NIEDYSZU

Wybudowany w XVI wieku dwór w Niedysz był pięknym przykładem architektury renesansowo-barokowej na naszym terenie. Niestety nie dotrwał do naszych czasów. Warto przypomnieć sobie jego historię.

   W odległości 1,5 km na południowy wschód od Karnic płożona jest niewielka osada Niedysz. Obecnie to kilkanaście ceglanych budynków mieszkalnych i gospodarczych niewyróżniających się niczym szczególnym. Ale nie tak dawno znajdował się w Niedyszu znamienity zabytek – obronny dwór z przełomu renesansu i wczesnego baroku, który stanowił przez kilka stuleci rodową siedzibę von Karnitzów z linii niedyskiej. Oprócz ciekawej architektury, dwór wyróżniał się wyjątkowo bogatym i oryginalnym wyposażeniem. I to tej wyjątkowej rezydencji poświęcimy niniejszy artykuł.

   Po raz pierwszy Niedysz jest wymieniany w 1321 roku jako własność księcia Bogusława IV, który sprzedał folwark biskupowi kamieńskiemu Konradowi IV. Folwark, aż do reformacji należał do biskupów kamieńskich. Po zwycięstwie reformacji folwark w Niedyszu stał się własnością von Karnitzów, jednego z najstarszych rodów na Pomorzu. Po przejęciu Niedysza Karnitzowie zakładają tu osobny majątek, w skład którego wchodzi z czasem Kusin, Małe Mojszewo, Wielkie Mojszewo oraz Gościmierz. Budowę dworu najprawdopodobniej zainicjował w końcu XVI wieku Mateusz von Karnitz. Dwór, znany z XVII wiecznej grafiki, składał się z dwóch brył, zwieńczonych trójkątnymi szczytami, z towarzyszącymi im dwoma wieżami. Widoczny na pierwszym planie most sugeruje, że siedziba była otoczona fosą. Dwór w Niedyszu prezentował bardzo popularny w 4 ćwierci XVI wieku na Pomorzu (szczególnie na Rugii) typ rezydencji. Podobne siedziby zachowały się do dziś w Boldevitz z około 1635 roku, Granskevitz z około 1500 roku, w Lancken z 1608 roku, w Renz z 1582 roku i Venz z 1563 roku. Rezydencje tego typu powstawały również na wschód od Odry, np. w Kręgu obok Polanowa oraz na terenie Nowej Marchii, np. dwór Wedlów w Korytowie obok Choszczna.

   Dwór w Niedyszu został najprawdopodobniej przebudowany po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej, która toczyła się w latach 1618 – 1648 (na Pomorzu od 1627 roku) i doprowadziła do upadku gospodarczego, społecznego i demograficznego wiele wsi i miast. Proces przebudowy rezydencji zakończył się w 1679 roku, co poświadczała data umieszczona w kartuszu na drzwiach I pietra dworu. W owym czasie właścicielami majątku był Mateusz von Karnitz oraz Erazm Konrad von Karnitz. I to oni zainicjowali prace budowlane i byli fundatorami nowego wyposażenia. Ze starego XVI wiecznego dworu pozostawiono tylko część murów obwodowych. Nowa budowla założona została na planie prostokąta o wymiarach 19,7 x 13,1 m. Dwór był częściowo podpiwniczony, przy ścianie północnej i wschodniej znajdowały się cztery piwnice przykryte sklepieniem kolebkowym. Parter posiadał symetryczny, dwutraktowy układ pomieszczeń, z sienią na osi wejścia głównego. W sieni znajdowała się klatka schodowa wiodąca na piętro. Taki układ pomieszczeń oraz kompozycja fasady sugeruje czas budowy na okres baroku, czyli zatem około 1679 roku. Z pierwotnego dworu pozostała najprawdopodobniej ściana wschodnia z dwoma ryzalitami (wysuniętymi poza lico ściany częściami budynku). Dwór był obiektem dwupiętrowym przykrytym wysokim dachem naczółkowym. Elewacja frontowa symetryczna, siedmioosiowa. Na osi środkowej fasady umieszczony był okazały portal wejściowy, zamknięty łukiem półkolistym, zwieńczony tympanonem (półkolistym lub ostrołukowe polem nad drzwiami) z wczesnobarokowymi wolutami (elementami dekoracyjnymi w formie spirali lub zwoju na głowicach kolumn) po bokach. W tympanonie znajdowała się płaskorzeźbiona, uśmiechnięta twarz z bujnymi lokami oraz herb Karnitzów. Okna miały kształt stojących prostokątów i były obramowane opaskami. Podziały między piętrowe zaznaczone były wydatnymi gzymsami. Narożniki dworu były boniowane.

   W kompozycji wnętrza niedyskiego dworu zastosowano bardzo ciekawe rozwiązanie ściany przyległej do sieni przy klatce schodowej. Otóż sień była położona niżej od otaczających ją pomieszczeń, doświetlona była dwoma okulusami (okrągłe niezamykane otwory) i dwoma okienkami. Posiadała kominek w narożniku. Obecnie nie wiadomo jakie funkcje pełniły pomieszczenia znajdujące się na parterze. Na piętrze, przy ścianie południowej, znajdowała się jednoprzestrzenna sala zwana „salą sentencji”. Była to sala, w której zachowały się fragmenty bardzo interesującego wystroju malarskiego, typowego dla przełomu renesansu i baroku. Dolne partie ścian obite były tapetami imitującymi boazerię. Powyżej „boazerii” ścianę podzielono imitacją konstrukcji szkieletowej; malowanymi słupami i belkami. Wydzielono w ten sposób 11 kwater, w których namalowane były emblematy i symbole oraz łacińskie maksymy wraz z niemieckimi objaśnieniami.

   Inskrypcje te są bardzo cennym źródłem wiedzy o sposobach dekorowania wnętrz pomorskich dworów w tym okresie. Ze względu na znajomość klasycznej literatury, maksym rzymskich, filozofów oraz mądrości ludowych są również świadectwem wysokiego poziomu wykształcenia i mentalności szlachty pomorskiej doby baroku. Fundatorzy przebudowy niedyskiego dworu położyli nacisk na motywy zaczerpnięte ze sztuki antyku, a konkretnie ze sztuki rzymskiej. Treści maksym i przysłów ludowych miały charakter wyłącznie świecki, odwoływały się do idei odrodzenia.

   Dobra niedyskie w XVIII wieku zostały połączone z dobrami w Karnicach, którymi zarządzał radca Fryderyk Wilhelm von Karnitz, a po jego śmierci pułkownik Joachim Mateusz von Karnitz. W 1740 roku majątek odziedziczył Adolf Karol von Karnitz. W 1753 roku sprzedał Pustkowo i Dreżewo. Dobra, które pozostały w rękach von Karnitzów (Karnice, Niedysz, Niczonów, Mojszewo, Gocławice i Czaplin Wielki) administrowane były do 1798 roku przez zarządców. W tym też roku cały majątek został sprzedany Joachimowi von Brockhusen. Niedysz po przyłączeniu do Karnic stracił na znaczeniu i najprawdopodobniej zamieszkał w nim zarządca. W 2. połowie XVIII wieku przeprowadzony został remont dworu. Zmieniono wówczas dach i najprawdopodobniej schody w sieni. W 1 połowie XIX wieku majątek zmieniał właścicieli dwukrotnie. W 1840 roku dobra karnickie kupiła rodzina Elbe, która zamieszkała w pałacu w Karnicach. Rodzina ta wkrótce przybrała nazwisko von Elbe-Karnitz i była właścicielem majątku do XX wieku.

   Rezydencja w Niedyszu, kiedy przestała być siedzibą dóbr straciła na znaczeniu i zaczęła się jej powolna degradacja. Na początku XX wieku dwór był zaniedbany i służył jako magazyn zboża. Przez kilka powojennych lat mieszkało w nim kilka polskich rodzin, pracowników gospodarstwa rolnego Państwowych Nieruchomości Ziemskich. W 1949 r. PZN przekształcono w Państwowe Gospodarstwa Rolne. W 1969 powstały Państwowe Ośrodki Hodowli Zarodowej. Folwark Niedysz wchodził początkowo w skład POHZ Karnice a od 1976 POHZ Cerkwica. W latach 70. XX wieku dwór został zamieniony na magazyn nawozów. W 1983 roku był już w tak złym stanie że zawalił się. Ostatecznie, tą ciekawą i wyjątkową, rezydencję pomorskiej szlachty rozebrano w 1988 roku.

opracowanie: Jacek Kuczkowski

Literatura:

Kazimiera Kalita – Skwierzyńska, Dwór w Niedyszu – utracone dziedzictwo pomorskie [w:] Trzebiatów – spotkania pomorskie 2008, Pruszcz Gdański – Trzebiatów 2009, s. 161 – 173,

Hugo Lemcke, Die Baudenkmäler der Provinz Pommern. Tl. 2: Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin; Bd. 4: Die Kreise Greifenberg und Kammin, Stettin 1914, s. 146 – 149.

Zbigniew Radacki, Niedysz – dwór. Dokumentacja historyczno-architektoniczna. Szczecin 1965, maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Szczecinie.