W latach dwudziestych ubiegłego wieku upamiętniano żołnierzy poległych podczas wielkiej wojny, jak wówczas nazywano I wojnę światową. Na terenie gminy Karnice zachowały się cztery takie miejsca upamiętnienia. Są to pomniki w Czaplinie Wielkim, Ciećmierzu i Konarzewie oraz tzw. „Gaj Bohaterów” w Cerkwicy.
Na terenie gminy Karnice zachowały się tajemnicze pomniki i miejsca upamiętnienia mieszkańców gminy, którzy zginęli na frontach I wojny światowej, określanej w okresie międzywojennym mianem wielkiej wojny.
Po I wojnie światowej w Europie rozwijała się idea upamiętnienia żołnierzy poległych i zaginionych podczas działań wojennych. Poza grobami nieznanego żołnierza, powszechną formą były pomniki i tablice. Upamiętniały one poległych zwykłych żołnierzy. Takie inicjatywy podejmowano we wszystkich krajach Europy. Groby nieznanego żołnierza wznoszone były zazwyczaj z inicjatywy władz państwowych i były stosunkowo nieliczne. Natomiast upamiętnienia poległych zwykłych żołnierzy, mające najczęściej oddolną inicjatywę, stały się nieodłącznym elementem krajobrazu. Tak było również w pomorskich wsiach i miasteczkach. Pomniki poległych wznoszone były na masową skalę w latach dwudziestych XX wieku. Inicjatorami i inwestorami budowy pomników byli przeważnie mieszkańcy miejscowości, którzy chcieli uczcić pamięć poległych. Z inicjatywą wychodziły często też środowiska kombatanckie, parafie czy nawet kluby sportowe.
Wielkość i forma upamiętnienia zależała od wysokości zgromadzonych przez fundatorów środków. Stąd w niektórych miejscowościach wznoszono pomniki o monumentalnych rozmiarach, a w innych zdołano ufundować skromną tablicę. Jednakże pomniki i tablice z tego okresu charakteryzują się powtarzalnością występowania określonych form i treści. Na przeważającej części pomników znajdują się inskrypcje informujące o przeznaczeniu pomnika poległych i listy nazwisk (najczęściej wraz z datą śmierci, bądź wiekiem poległych). Towarzyszą im alegorie nawiązujące głównie do symboliki sepulkralnej (sztuce związanej z kultem zmarłych), militarnej oraz etosu rycerskiego. Najprostszym motywem religijnym występującym na upamiętnieniach jest krzyż. W detalu architektonicznym pomników znajdują się również inne uniwersalne alegorie religijne, nawiązujące do przejścia z życia doczesnego do wieczności. Popularnym motywami są anioły oraz wierzby płaczące. Jednym z najpopularniejszych motywów militarnych jest Krzyż Żelazny (Eisernes Kreuz) – najwyższe niemieckie odznaczenie wojskowe. Towarzyszą mu często wieńce laurowe (liście wawrzynu) – element żałobny, gloryfikujący żołnierskie dokonania. Przedstawienie liści dębu symbolizuje męskość i mądrość. Inne popularne symbole militarne to hełm żołnierski (Stahlhelm) lub hełm z liśćmi dębowymi i bagnetem. Z kolei przymioty rycerskie na pomnikach symbolizuje miecz, jako symbol rycerskości i sprawiedliwości oraz będący symbolem sławy i nieśmiertelności lew. Interesującym choć rzadko występującym motywem na pomnikach jest figuralne przedstawienie św. Jerzego w walce ze smokiem.
Pomniki często były otaczane niskim płotem, kolumienkami i łańcuchem oraz specjalną roślinnością. Pomniki generalnie wznoszono w trzech lokalizacjach: obok kościołów, na cmentarzach oraz w centralnych częściach miejscowości. Tablice natomiast umieszczane były w kościołach, szkołach czy klubach sportowych.
Na terenie obecnej Gminy Karnice zachowały się cztery miejsca upamiętnienia. Są to pomniki w Czaplinie Wielkim, Ciećmierzu i Konarzewie. W Cerkwicy upamiętniono poległych w formie tzw. „Gaju Bohaterów”.
foto: pomnik w Czaplinie Wielkim
Pomnik w Czaplinie Wielkim posadowiony jest na działce przykościelnej – na terenie dawnego cmentarza ewangelickiego. Pomnik ma formę wysokiego trójdzielnego postumentu. Na dwuschodkowym cokole znajduje się dwuczęściowy, prostopadłościenny trzon zwieńczony profilowanym, rozbudowanym kapitelem. W zwieńczeniu pomnika najprawdopodobniej znajdował się odlany z metalu element wieńczący (orzeł). Na ścianie frontowej trzonu znajdowała się tablica z listą poległych, natomiast na ścianie tylnej trzonu znajduje się pełnoplastyczny miecz opleciony esowato owijającymi się wokoło ostrza liśćmi wawrzynu. Kapitel zdobiony jest liśćmi dębowymi. Sentencje, które znajdowały się na ścianach bocznych trzonu zostały zatarte poprzez ich skucie. Jeszcze w początkach obecnego wieku pomnik był zniszczony, elementy były powywracane i porozrzucane bezładnie na terenie cmentarza. Pracownicy Zakładu Gospodarki Komunalnej w Karnicach i mieszkańcy okolicznych wsi przed rokiem 2010 przywrócili mu w miarę możliwości pierwotny wygląd.
foto: pomnik w Ciećmierzu
Pomnik w Ciećmierzu znajduje się w centrum wsi w niedalekiej odległości od kościoła. Posiada formę głazu narzutowego ustawionego na prostopadłościennej podstawie, uformowanej z kamieni polnych spojonych zaprawą wapienno-cementową. Sam głaz posiada obrobioną jedną powierzchnię, na której wyryto nazwiska 10 poległych mieszkańców miejscowości wraz z ich stopniami wojskowymi, datami urodzenia oraz datami śmierci. Na pomniku znajdują się również dwie inskrypcje. Nad listą poległych wykuto: Fürs Vaterland starben den Heldentod im Weltkriege 1914-18 (tłum. dla ojczyzny zginęli bohaterską śmiercią w wilkiej wojnie). Natomiast pod listą poległych: Für uns (tłum. dla nas). W bezpośrednim sąsiedztwie pomnika rośnie dąb, który został prawdopodobnie posadzony w czasie jego budowy.
foto: pomnik w Konarzewie
Pomnik w Konarzewie posadowiony jest na działce przykościelnej – na terenie dawnego cmentarza, ustawiony frontem do drogi wiodącej do Pogorzelicy. Pomnik ma formę wysokiego trójdzielnego postumentu. Na wysokim trójschodkowym cokole znajduje się prostopadłościenny trzon zwieńczony profilowanym kapitelem. Do cokołu, od frontu pomnika, dostawione są czterostopniowe schodki. Pomnik wykonany jest z granitu. Pierwotnie pomnik wieńczyła rzeźba orła trzymającego w szponach kulę ziemska. Obecnie znajduje się tam figura Jezusa. Na ścianie przedniej trzonu pierwotnie znajdował się wieniec laurowy z Krzyżem Żelaznym wewnątrz oraz sentencje. Na bocznych ścianach trzonu znajdowały się wykute i podmalowane na czarno stopnie wojskowe, nazwiska oraz daty śmierci mieszkańców Konarzewa (być może też okolicznych wsi). Wszystkie zdobienia oraz napisy zostały po II wojnie światowej zatarte – skute. Pomnik pierwotnie otoczony był niewysokimi kamiennymi słupkami połączonymi łańcuchem. Uzupełnieniem kompozycji są cztery dęby.
foto: kamienie z nazwiskami poległych w Cerkwicy
Upamiętnienie w Cerkwicy zlokalizowane jest na cmentarzu przykościelnym i ma charakter „Gaju Bohaterów” (tego typu założenia określane są też jako Gaje Chwały). Pomnik główny znajduje się w centrum cmentarza. Posiada formę kopca z granitowych głazów narzutowych. Otoczony jest nasadzonymi wzdłuż alejek cmentarnych dębami, u stóp których znajdują się mniejsze głazy granitowe z imionami i nazwiskami 99 poległych. Każdy z poległych „otrzymał” swoje drzewo i kamień ze swoim imieniem i nazwiskiem. Na głazie głównym wyryta inskrypcja Unsern toten Helden 1914 – 1918 (tłum. nasi zmarli bohaterowie1914-1918), powyżej Krzyż Żelazny, a poniżej dwie skrzyżowane gałązki oliwne. Cmentarz razem z pomnikiem został w 2004 roku wpisany do rejestru zabytków.
Pomniki opisane powyżej, tak jak większość tego typu zabytków, które znalazły się na ziemiach włączonych do powojennej Polski nie uniknęły przekształceń, usuwania i celowego niszczenia czy też dewastacji. Wynikało to z faktu, iż było to dziedzictwo historyczne nie „nasze”. Nie było w związku z tym poczucia, że należy je zachować jako dokument wojennej tragedii. Obecnie zainteresowanie pomnikami pierwszowojennymi wzrasta wśród historyków, regionalistów i mieszkańców, co przekłada się na ich odnajdowanie, renowację czy też dokumentację.
tekst i fotografie: Jacek Kuczkowski
